Wspomaga również celowe i adekwatne kształcenie branżowe oraz techniczne, a tym samym przyczynia się do zwiększenia poziomu zatrudnienia absolwentów szkół branżowych w długim okresie. Stanowi materiał informacyjny dla szkół branżowych i technicznych, które na jego podstawie mogą proponować kierunki kształcenia, oraz narzędzie wspomagające samorządy w przygotowaniu odpowiadającej potrzebom rynku oferty kształcenia zawodowego.
Opracowane przez Instytut Badań Edukacyjnych oprzyrządowanie do prognozowania zapotrzebowania na zawody, kwalifikacje i umiejętności jest wykorzystywane do stworzenia prognozy popytu na pracowników w zawodach szkolnictwa branżowego. Celem jest podział części oświatowej subwencji ogólnej pomiędzy poszczególne jednostki samorządu terytorialnego na następny rok kalendarzowy przy różnicowaniu kwot ustalanych na uczniów objętych kształceniem zawodowym.
Narzędzia planowania edukacji zawodowej
Prognoza stanowi również wsparcie dla wojewódzkich rad rynku pracy w opiniowaniu zasadności kształcenia w danym zawodzie, zgodnie z potrzebami rynku, oraz w corocznym określaniu i ogłaszaniu w wojewódzkim dzienniku urzędowym wykazu zawodów, w przypadku których można uzyskać refundację za przygotowanie zawodowe młodocianych pracowników zgodnie z Ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. W myśl Ustawy z dnia 22 listopada 2018 r. o zmianie ustawy – Prawo oświatowe, ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2018 r., poz. 2245, 2432, Dz.U. z 2019 r., poz. 534, 1287, 2248) ‒ prognoza jest przygotowywana corocznie przez Ministerstwo Edukacji i Nauki po uzyskaniu od Instytutu Badań Edukacyjnych danych – będących wynikiem wykorzystania narzędzi badawczych – oraz po zasięgnięciu opinii sektorowych rad ds. kompetencji i Rady Programowej ds. Kompetencji, a także ministrów właściwych dla zawodów szkolnictwa branżowego.
Prognoza stanowi jedno z narzędzi planowania edukacji zawodowej. Jej tworzenie wynika z potrzeby odpowiedzi na następujące pytania:
- Jakie są trendy w zapotrzebowaniu na pracę?
- Na przedstawicieli których branż i zawodów wzrośnie zapotrzebowanie w perspektywie kilkuletniej?
- Które branże i zawody są perspektywiczne z punktu widzenia strategii rozwoju kraju i regionów?
- Które zawody będą najbardziej pożądane w perspektywie kilkuletniej w poszczególnych regionach?
- Jakie kierunki kształcenia powinny być realizowane?
- Rozwój których kwalifikacji i umiejętności należy wspierać na poziomie ogólnokrajowym i regionalnym?
Udzielenie odpowiedzi na te pytania może wspomóc celowe i adekwatne do potrzeb rynkowych kształcenie zawodowe. Dostępne obecnie narzędzia monitorujące wpływ podaży zawodów i popytu na nie odnoszą się do aktualnego zapotrzebowania na pracowników według zawodów lub krótkoterminowej prognozy. Bieżący bilans popytu na zawody i ich podaży jest jednak wynikiem zmian różnego typu: długookresowych (długofalowych), krótkookresowych (koniunkturalnych), sezonowych, nieregularnych i odstających (nietypowych, jednorazowych). Wyodrębnienie obecnej relacji pomiędzy popytem na zawody a ich podażą nie przekłada się jednak ani na zapotrzebowanie na pracę w przyszłości, ani na długofalowe strategie państwa i regionów czy plany inwestycji w rozwój gospodarki.
System edukacji potrzebuje czasu nie tylko na wdrożenie zmian, lecz także na wykształcenie absolwentów zdolnych do podjęcia pracy w danym zawodzie. Prognozy oparte wyłącznie na analizach bieżącego i spodziewanego w krótkim okresie zapotrzebowania nie odzwierciedlają rzeczywistej sytuacji absolwentów po ukończeniu kształcenia. Należy skupić się na wyznaczeniu trendów rozwojowych i zapotrzebowaniu na pracę w perspektywie kilkuletniej.
Badania zapotrzebowania na zawody, kwalifikacje i umiejętności
W celu opracowania prognozy dla zawodów szkolnictwa branżowego konieczne jest zastosowanie podejścia opartego na kompleksowym ujęciu ogółu czynników wpływających na kształtowanie się podaży pracy i popytu na nią w perspektywie długofalowej. Oznacza to przeprowadzenie analiz uwzględniających różne dostępne źródła danych ekonomicznych, demograficznych i edukacyjnych na poziomie ogólnokrajowym i regionalnym oraz w przekroju branżowym. Analiza danych z wielu różnych źródeł daje możliwość bardziej precyzyjnego określenia, jakiego rodzaju absolwenci kształcenia zawodowego są i będą potrzebni na rynku pracy. Prognozowanie zapotrzebowania na pracowników stanowi również dobrą okazję do spojrzenia na mechanizmy rynkowe związane z poszukiwaniem wykwalifikowanej kadry w konkretnych branżach i do wzbogacenia rekomendacji specjalistów branżowych dla edukacji w zakresie poszczególnych zawodów, m.in. o pojawiające się w nich nowe trendy i rozwiązania.
Metodyka prognozowania
W prognozowaniu wykorzystywane są zarówno dostępne wyniki badań ilościowych, jak i dedykowane badania ilościowe i jakościowe. Konstrukcja narzędzi badawczych do prognozowania jest oparta na pięciu głównych obszarach dziedzinowych, determinujących kształtowanie się podaży i popytu na rynku pracy.
Podczas tworzenia oprzyrządowania uwzględniono istniejące badania, które dostarczają systematycznej informacji o zapotrzebowaniu na pracę, dokonano analizy i weryfikacji niesystematycznych badań, a także skorzystano z opracowań osadzonych w problematyce diagnostyki i prognozowania zatrudnienia oraz popytu na pracę w konkretnych zawodach. Analiza źródeł w ramach tych obszarów obrazuje nie tylko charakterystyki dla czynników warunkujących zachowania na rynku pracy, ale również kontekst jakościowy, w którym one występują. Analiza jakościowa z kolei służy określeniu tendencji rozwojowych, które mają wpływ na te zachowania w przyszłości, a także na przewidywanie powstawania nowych zjawisk.
Niejednorodność, fragmentaryczność i niekompletność istniejących danych (pochodzących z wielu różnych źródeł), a także istotny wpływ czynników niekwantyfikowalnych powodują konieczność zastosowania podejścia ilościowo-jakościowego, a także wykonywania badań własnych, dedykowanych analizowanej problematyce.
Podczas analizy uwarunkowań podażowo-popytowych można zaobserwować czynniki, które mają wpływ na kształtowanie się rynku pracy, lecz nie można ich rozwiązać proceduralnie, np. tendencje demograficzne czy szoki gospodarcze. Prognozy dotyczące rozwoju demograficznego są niepomyślne, na co wpływają przede wszystkim niska dzietność i starzenie się społeczeństwa. Uwarunkowania demograficzne są niezwykle ważnym czynnikiem oddziałującym na poziom zainteresowania usługami publicznymi z zakresu edukacji. Uwzględniona jest więc liczebność kolejnych kohort uczniów i tendencje oraz zmiany strukturalne występujące w tym zakresie (analiza systemu edukacji). Analizie są poddawane zmiany w zakresie liczby uczniów i absolwentów według typów szkół, kierunków i województw. Wykorzystuje się również wyniki analiz pochodzących z Systemu Informacji Oświatowej (SIO). Do analizy włączono również dane o losach absolwentów szkolnictwa branżowego (badania IBE) jako kontekst dla wniosków z realizacji kształcenia zawodowego.
Po stronie popytowej uwzględniono dane o inwestycjach, działalności badawczo-rozwojowej (B+R) i innowacyjności oraz działalności przedsiębiorstw i zmianach zatrudnienia. W analizie brane są pod uwagę zmiany regulacji prawnych i kontekst rozwoju technologicznego. Na poziomie regionalnym wykorzystano: strukturę podaży dóbr i usług, a także popytu na nie, lokalne wsparcie przedsiębiorczości oraz inwestycje. W ramach konkretnych branż istotne czynniki stanowią: produktywność, rozkład zatrudnienia, a także kontekst inteligentnych specjalizacji.
Bezpośrednie analizy popytu obejmują badanie zapotrzebowania na zawody w ujęciu bezwzględnym (prognozy zatrudnienia, liczba zgłaszanych wolnych miejsc pracy) oraz jego zmiany, a także relacje popytu na pracę do liczby bezrobotnych oraz uczniów i absolwentów, które pokazują skalę niedopasowań obserwowanych na rynku pracy.
Badanie zapotrzebowania na zawody szkolnictwa branżowego wymaga uzyskania bardzo szczegółowych danych i zarazem rozpatrywania ich w ramach oficjalnej klasyfikacji, określonej w klasyfikacji zawodów szkolnictwa branżowego. Kolejnym wymogiem jest uzyskanie danych o odpowiednio długich szeregach czasowych, umożliwiających analizę trendów rozwojowych. Prognoza zawodów wspierających zrównoważony rozwój wymaga ocen długofalowych tendencji w zapotrzebowaniu na zawody przy zwróceniu uwagi na wahania koniunkturalne, sezonowe i nieregularne oraz obserwacje nietypowe.
Te rygorystyczne warunki znacznie ograniczyły możliwości wykorzystania istniejących danych o wakatach. Podobnie większość badań nie spełniała tych wymagań, mogły być więc wykorzystane jedynie wstępnie, do nakreślenia ogólnych tendencji w zapotrzebowaniu na pracowników w zawodach szkolnictwa branżowego. Badaniami spełniającymi te warunki jest eksperymentalne i wykonywane co trzy lata dedykowane badanie GUS pn. Zapotrzebowanie rynku pracy na zawody z systemu szkolnictwa zawodowego (formularz ZRP-05).
Prognozy GUS są pogłębiane o wyniki badań własnych ofert pracy z Centralnej Bazy Ofert Pracy (CBOP), których pierwotnym dostarczycielem są powiatowe urzędy pracy. W świetle zapisów Ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy polskie przedsiębiorstwa są zobowiązane do zamieszczania ofert pracy w powiatowym urzędzie pracy. Jednak zapis ten nie zawsze jest przestrzegany ze względu na brak sankcji prawnych. Dodatkowo oferty z urzędów pracy są podatne na zmiany regulacji prawnych dotyczących rynku pracy. Przykładem mogą być korzyści dla przedsiębiorców, którzy zdecydują się na zatrudnienie bezrobotnego. Uzupełnienie statystyk z urzędów pracy stanowią dane pochodzące z internetowych ofert pracy. Doświadczenia zarówno Stanów Zjednoczonych, jak i Polski dowodzą, że początkowo prasowe, a następnie internetowe oferty pracy, dobrze i z wyprzedzeniem odzwierciedlają zmiany sytuacji na rynku pracy.
Badania jakościowe są wykonywane rokrocznie metodą delficką z udziałem ekspertów wojewódzkich, branżowych i resortów. Do realizacji jakościowej prognozy eksperckiej służy platforma informatyczna. Metoda delficka polega na wykorzystaniu wiedzy, doświadczenia i opinii ekspertów do zidentyfikowania zawodów, na które będzie zapotrzebowanie na rynku pracy, oraz tych, które wymagają określonego wsparcia.
Rezultaty prowadzonych badań są konfrontowane z opracowaniami referencyjnymi, m.in. dotyczącymi inteligentnych specjalizacji, które znajdują odzwierciedlenie w strategiach rozwojowych. Świadczą one o kierunkach rozwoju społeczno-gospodarczego oraz postępu technologicznego, a tym samym wskazują tendencje związane z kształtowaniem się rynku pracy w bliższej i dalszej przyszłości. Plany inwestycyjne, dotyczące inteligentnych specjalizacji, określają potencjał i przyszłość zawodową absolwentów z dziedzin, które obejmują specjalizacje poszczególnych województw. Analizy i prognozy o charakterze jakościowo-strategicznym pozwalają na wyłonienie zawodów szczególnie potrzebnych do rozwoju kraju i regionów.
Badania prowadzone w ramach prognozy zapotrzebowania na pracowników w zawodach szkolnictwa branżowego w 2020 i 2021 r. są uzupełniane o analizę potencjalnego wpływu epidemii COVID-19, spowodowanej rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2. Epidemia wywołała recesję, która ma poważne skutki krótkookresowe. Zachodzi również obawa, że efekty te nie będą wyłącznie przejściowe i że pewne aspekty gospodarki oraz edukacji ulegną trwałej transformacji. Wziąwszy pod uwagę długofalowy charakter prognozy, w pytaniach skierowanych do uczestników badania szczególny nacisk jest kładziony na wyodrębnienie skutków tymczasowych (krótkookresowych) oraz długofalowych. Wydzielenie obu rodzajów efektów pozwala je rozróżnić i stanowi podstawę do sformułowania długofalowej polityki edukacyjnej w szkolnictwie branżowym.
Podsumowanie
Stworzenie prognozy uwzględniającej zmiany w długim okresie ma na celu kompleksowe ujęcie strategicznych aspektów związanych z rynkiem pracy, aby można było przewidzieć, które kierunki kształcenia branżowego są perspektywiczne. W prognozie zapotrzebowania na pracowników w zawodach szkolnictwa branżowego bierze się pod uwagę:
- udział zapotrzebowania na pracowników reprezentujących dany zawód w całkowitym popycie na pracę jako dane wyjściowe do dalszej analizy;
- dynamikę zmian zapotrzebowania na pracowników w danym zawodzie w celu przewidzenia zapotrzebowania w perspektywie 3–5 lat; brane są pod uwagę trendy rozwojowe, fundamentalne tendencje, a nie fluktuacje;
- relacje liczby uczniów kształconych w systemie edukacji branżowej do wakatów, co obrazuje, w jakim stopniu edukacja branżowa będzie zaspokajać pojawiające się w przyszłości zapotrzebowanie na pracowników; wskazuje potrzebę informowania kandydatów na uczniów i dyrektorów szkół o sytuacji na rynku pracy, w przypadku tych pierwszych w celu stworzenia impulsu do wzięcia udziału w naborze, a w przypadku tych drugich otwierania odpowiednich kierunków kształcenia branżowego;
- ocenę wagi branży i zawodu dla rozwoju gospodarki, a więc możliwości wspierania przez dany zawód specjalizacji kraju/regionu i tym samym rozwoju zrównoważonego;
- potrzeby kształcenia w zakresie technologii niezbędnych do nauki; niektóre zawody wymagają kosztownego sprzętu (środków trwałych) do osiągnięcia odpowiedniego poziomu kształcenia, inne nie;
- nie tylko zawody, ale również kwalifikacje i umiejętności, co stanowi odpowiedź na potrzeby przedsiębiorstw i społeczeństwa.
Sporządzenie list rekomendacyjnych zawodów szkolnictwa branżowego opiera się na kompleksowym i strategicznym podejściu do analizowanych źródeł. Na plan pierwszy wysuwa się obszary strategiczne, mające największy potencjał rozwojowy w kontekście społeczno-gospodarczym. Główne kryteria doboru wyników badań to wysoka ich szczegółowość (na poziomie sześciu cyfr klasyfikacji zawodów szkolnictwa branżowego), możliwość analizy dynamiki w celu wyodrębnienia trendów rozwojowych (wyłączając zmiany nieregularne, sezonowe i koniunkturalne), a także dostępność danych mimo okresu silnego szoku gospodarczego. Przygotowywana prognoza w rezultacie obejmuje branże i zawody kształcenia branżowego, dla których przewiduje się istotne zapotrzebowanie w skali regionów oraz kraju, oraz te, dla których prognozowane zapotrzebowanie oceniane jest jako umiarkowane.
Autorzy: Gracja Niesler, Robert Pater
