Dynamiczny rozwój technologii, a także zewnętrzne i niezależne czynniki, jak chociaż pandemia koronawirusa COVID–19, prowadzą do nieustających przekształceń na rynku pracy. Gwałtowność niektórych zmian nie pozwala na szybkie reagowanie na poziomie systemowym, w tym także na dostosowanie kształcenia do aktualnych potrzeb rynku.
Pozaformalny rynek edukacyjny jest dużo bardziej elastyczny, przez co łatwiej jest mu sprostać nowym oczekiwaniom potencjalnych pracowników i pracodawców. Jednak prowadzi to także do sytuacji funkcjonowania kursów czy szkoleń, które nie oferują żadnych kwalifikacji w rozumieniu systemowym. Zarówno pracodawcy, jak i pracownikowi trudno jest wówczas odnaleźć się w gąszczu możliwości, spośród których część jest zupełnie nieprzydatna.
SRK jako porządek w chaosie
Sektorowe Ramy Kwalifikacji (SRK), opisane szerzej w Kwartalniku ZSK 3/2021, systematyzują i porządkują kwalifikacje funkcjonujące w sektorach. Wiarygodna i ustandaryzowana walidacja, czyli potwierdzenie ich osiągnięcia, przede wszystkim pozwala identyfikować kwalifikacje w sposób ujednolicony. To z kolei przyczynia się do możliwości porównywania kwalifikacji posiadanych przez potencjalnych kandydatów na etapie rekrutacji oraz do wytyczania ścieżki zawodowej pracowników.
Wsparciem dla ekspertów przy tworzeniu SRK w danym sektorze jest raport wraz z tabelą kompetencji, będący produktem końcowym badania projektowanego przez IBE Analiza kompetencji i kwalifikacji (badania sektorowe).
Analiza sektora jako zadanie IBE
Badanie sektorowe powstaje oddzielnie dla każdego sektora, dla którego planuje się opracowanie ramy sektorowej. W czasie trwania obecnego projektu „Wspieranie funkcjonowania i doskonalenie ZSK na rzecz wykorzystania oferowanych w nim rozwiązań do realizacji celów strategii rozwoju kraju” (ZSK 5) powstało pięć analiz dla następujących sektorów: odzysku materiałowego surowców, gospodarki wodno-ściekowej i rekultywacji, przetwórstwa żywności, komunikacji marketingowej oraz cyberbezpieczeństwa.
Chociaż wszystkie badania sektorowe mają wspólny trzon, który dotyczy głównego celu, czyli rozpoznania kwalifikacji występujących w sektorze, to każdorazowo są one dostosowywane do specyfiki danego, aktualnie analizowanego sektora. W związku z tym, pierwszym, niezbędnym krokiem poprzedzającym każde badanie jest zawsze rozpoznanie i określenie tej specyfiki w jak najpełniejszym stopniu. Gromadzenie danych o sektorze odbywa się we współpracy z ekspertami reprezentującymi dany sektor, czyli Sektorowymi Radami ds. Kompetencji. Te działania wstępne pozwalają na stworzenie definicji sektora i określenie jego granic, dzięki czemu można jednoznacznie wyznaczyć przedmiot badania i zakres procesów, wokół których skupiają się zadania zawodowe pracowników danej branży.
Badanie koncentruje się na kompetencjach i kwalifikacjach osób zatrudnionych w danym sektorze, a te mogą się różnić w zależności od zajmowanego stanowiska i związanych z nim wymagań. W związku z tym należy znaleźć jak najwięcej czynników mogących wpływać na to zróżnicowanie, a następnie, w oparciu o nie, planować dobór uczestników badania. Pozwoli to na zebranie w badaniu jak największego przekroju informacji oraz uwzględnienie jak najszerszego obrazu kompetencji w sektorze.
Badania sektorowe jako głos sektora
Uczestnicy badania swoimi słowami opisują wykonywaną na co dzień pracę, używając języka i terminologii charakterystycznych dla danej branży. Można powiedzieć, że w tym badaniu oddaje się głos osobom, które mają najbardziej praktyczną wiedzę o danym sektorze i obserwują go od wewnątrz, jednocześnie będąc jego częścią. Tak uzyskane informacje nie tylko pozwalają na głęboką eksplorację sektora, która wykracza poza wiedzę uzyskaną z tzw. desk research, ale bywają także wzbogacone o barwne metafory i porównania, które pozwalają poznać spojrzenie pracowników na specyfikę ich pracy:
(…) tak naprawdę no nic nie jest jakby takie nie do odzyskania. My zawsze się śmiejemy, że zostając weterynarzem, no niestety jak jej się ręka podwinie, to sobie nie zrestartuje kota, bo też by spróbować jeszcze raz, tak? W naszym wypadku no, nawet jak się dzieje coś bardzo złego, na co zawsze jest ten odpowiedni proces, back–upy, które można odtwarzać [sektor cyberbezpieczeństwa].
Uczestnicy wywiadów opisują swoje zadania zawodowe oraz niezbędne do ich wykonywania kompetencje i kwalifikacje – te, które sami posiadają, a także te, których im brakuje, a są potrzebne do awansu lub nadążania za zmianami zachodzącymi w branży. Pytani są także o swoją ścieżkę kariery w sektorze: –z jakimi umiejętnościami i wiedzą rozpoczęli w nim pracę, czego się uczyli wraz z upływem czasu oraz czego planują się jeszcze uczyć i dlaczego.
Respondenci próbują także diagnozować zmiany zachodzące w ich branży i wskazywać czynniki, które na nie wpływają. W trakcie wywiadu mają też okazję puścić wodze fantazji i wyobrazić sobie przyszłość swojego sektora, ze szczególnym uwzględnieniem kompetencji i kwalifikacji pracowników przyszłości. Taka wycieczka w przyszłość nie zawsze jest łatwym zadaniem – wymaga chwili namysłu i odpowiedniego poziomu autorefleksji. I choć prognozy pracowników poszczególnych sektorów różnią się, jeśli chodzi o detale, to na poziomie ogólnym większość zwraca uwagę na gwałtowną dynamikę zmian, którym podlegają ich branże. Są to zmiany wynikające z ogólnoświatowych trendów, takich jak postępująca cyfryzacja i wpływy sztucznej inteligencji, rozwój myślenia proekologicznego czy starzenie się społeczeństwa. Odpowiedzią i próbą dostosowania się do dynamiki tych zmian może być umiejętność ciągłego uczenia się czy dokształcania, która to jest wskazywana przez pracowników badanych sektorów jako niezwykle istotna, i to niezależnie od analizowanej branży. Równie ważne oraz powszechne okazują się kompetencje społeczne – pozostała wiedza i umiejętności z jednej strony mogą ulec dezaktualizacji, z drugiej – zwykle można je uzupełnić w toku pracy.
Co dają nam badania sektorowe, czyli czy warto „wyjść w teren”?
Badania sektorowe nie są uzupełnieniem wiedzy pozyskiwanej w ramach zapoznawania się z artykułami, literaturą, raportami czy publikacjami odnośnie do danego sektora. Badania sektorowe są kolejnym, naturalnym krokiem do poznania sektora, na które jedynie przygotowuje prowadzony desk research. Dostępne dane umożliwiają stworzenie narzędzia badawczego, jednak jego ostateczna wersja zawsze krystalizuje się po przeprowadzeniu pilotażu. Nieważne jak dobrze zostanie rozpoznany sektor, żadne dostępne wtórne źródło nie dostarcza wiedzy tak aktualnej, jak źródło pierwotne, czyli pracownicy sektora.
Dane uzyskane z badań sektorowych to bezpośredni głos z rynku pracy w ramach danego sektora – zarówno na szczeblu podstawowym, jak i kierowniczym czy zarządzającym. Wykorzystanie ich przez ekspertów przy opracowywaniu SRK to z kolei powrót do tego rynku w sposób uporządkowany i ujednolicony – z SRK mogą skorzystać nie tylko pracownicy oraz pracodawcy, ale także doradcy zawodowi, rekruterzy czy szkoły branżowe. Badania sektorowe są jednym z przykładów użyteczności prowadzenia badań – to głos sektora dla sektora.
O autorkach:
Maria Hofman − ekspertka merytoryczna w ZSK5, od 2018 roku w IBE zajmuje się koordynacją realizacji badań społecznych.
Paulina Maria Adamczyk − ekspertka merytoryczna w ZSK5, z IBE związana od 2019 roku w zakresie projektowania, nadzorowania i analizowania badań, szczególnie jakościowych. Socjolożka, doktorantka w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego, zainteresowana tematyką wsparcia społecznego i szeroko rozumianego kryzysu.
