Założenia i cele walidacji
Polityka uczenia się przez całe życie (ang. lifelong learning) wymaga systemów wspierających rozpoznawanie i potwierdzanie kompetencji, które zostały nabyte na różnych etapach życia, w różnych kontekstach i różną drogą: formalną, nieformalną lub pozaformalną. W Polsce na te potrzeby odpowiada tzw. walidacja efektów uczenia się, dostępna w ramach Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji.
Jakkolwiek w każdym kraju, w którym dostępna jest walidacja, można wyróżnić etapy identyfikowania kompetencji, ich dokumentowania, weryfikacji i certyfikowania (przynajmniej niektóre z nich), to cele walidacji mogą być bardzo różne. Różnice mogą wynikać z potrzeb, priorytetów lub celów wprowadzenia mechanizmu potwierdzania kompetencji. Najbardziej oczywistym i powszechnym celem walidacji jest umożliwienie potwierdzenia nabytych kompetencji po to, aby nie odsyłać danej osoby na długotrwałe studia, kursy lub szkolenia, jeżeli jej dotychczasowe doświadczenie (zawodowe, ale też życiowe) świadczy o tym, że posiada wymagane kompetencje. Innym celem może być umożliwienie podjęcia studiów i ewentualnie skrócenie ich trwania osobie, która nie spełnia formalnych wymogów, ale – podobnie – posiada już odpowiednie kompetencje. Jeszcze innym celem jest zidentyfikowanie i udokumentowanie kompetencji osób, które są na etapie podejmowania pierwszych decyzji edukacyjnych lub zawodowych albo decyzji o przebranżowieniu się czy zmianie pracy.
Niektóre systemy walidacji otwarte są również na potrzeby osób, które musiały emigrować z powodów osobistych, ekonomicznych lub politycznych. Zdarza się, że nie mają one formalnego wykształcenia w zawodzie, nie znają języka albo nie mają dokumentów poświadczających ich edukację i doświadczenie zawodowe. Ze względu na obecną sytuację polityczną związaną z wojną w Ukrainie warto przyjrzeć się rozwiązaniom zagranicznym, które wspierają imigrantów w odnalezieniu się na nowym dla nich rynku pracy. W Bazie Dobrych Praktyk można odnaleźć przykłady takich rozwiązań, istniejących w lokalnych instytucjach.
Potwierdzanie kompetencji stolarskich w Niemczech
Opisana niżej dobra praktyka dotyczy procedury uznawania kwalifikacji zawodowych uzyskanych poza Niemcami, wprowadzonej federalną Ustawą o udoskonaleniu zasad stwierdzania i uznawania kwalifikacji zawodowych zdobytych za granicą z 2012 r. Celem walidacji jest określenie, czy kompetencje lub kwalifikacje kandydata są równoważne z tymi, które uzyskałby w wyniku uczenia się w systemie dualnego kształcenia zawodowego w Niemczech.
Identyfikowanie efektów uczenia się odbywa się w formie sesji doradczej. Najpierw doradca, na podstawie doświadczenia zawodowego kandydata, próbuje ustalić, czy proces uznawania jest w danym wypadku zasadny. Jeśli wstępna analiza doświadczenia zawodowego i dokumentów uzasadnia dalsze procedowanie, doradca i kandydat wspólnie określają, jaka kwalifikacja będzie podstawą procesu uznawania.
Dokumentowanie efektów uczenia się polega na zgromadzeniu dowodów potwierdzających m.in.: kształcenie i doświadczenie zawodowe, kształcenie uzupełniające, treść szkoleń itd. Dokumentacja może obejmować także życiorys, wszelkie świadectwa, suplementy do dyplomów, zaświadczenia o ukończeniu kursów i inne. Dokumenty te muszą być oficjalnie potwierdzonymi kopiami – inaczej nie zostaną zaakceptowane. Można je złożyć w wersji papierowej albo za pośrednictwem poczty elektronicznej.
W wypadku kompetencji stolarskich weryfikację przeprowadza izba rzemieślnicza. Analizę dokumentacji rozpoczyna się, gdy dowody są znaczące, kompletne (potwierdzają całe kształcenie zawodowe kandydata) i nie budzą wątpliwości. Na tym etapie stwierdza się, czy kwalifikacja uzyskana za granicą odpowiada kwalifikacji niemieckiej.
Jeżeli dowody są niepełne bądź niewystarczające do podjęcia decyzji, należy sprawdzić efekty uczenia się kandydata w praktyce, w ramach analizy umiejętności. Dzieje się tak w przypadku, gdy:
- nie dostarczono żadnych dowodów potwierdzających kształcenie zawodowe, złożono dowody tylko częściowo potwierdzające kształcenie zawodowe, przedstawione dowody są mało znaczące;
- istnieją wątpliwości co do autentyczności przedstawionych dowodów;
- istnieją wątpliwości co do poprawności formalnej przedstawionych dowodów albo tożsamość kandydata nie jest pewna.
Analiza umiejętności polega na sprawdzeniu, czy kandydat osiągnął efekty uczenia się odpowiadające wymogom niemieckiego kształcenia zawodowego w zakresie rozpatrywanej kwalifikacji. Asesorzy prowadzący tę procedurę określają kryteria oceny i zapisują je w specjalnym formularzu. Kryteria są zazwyczaj zbieżne z tym, co jest sprawdzane na niemieckim egzaminie zawodowym, potwierdzającym daną kwalifikację. Przykładowym zadaniem, potwierdzającym posiadanie wymaganych efektów uczenia się dla kwalifikacji „Stolarz”, może być wykonanie drewnianej skrzyni w czasie nieprzekraczającym 7 godzin. Kandydat przygotowuje odpowiednie urządzenia do pracy i wykorzystuje je podczas realizacji zadania. Powinien umieć zamontować metalowe zawiasy, stworzyć wzór forniru, wykonać obróbkę tworzywa sztucznego i połączyć gotowe elementy ze skrzynią. Ocena wykonanych zadań jest dokumentowana w protokole, który kandydat otrzymuje bezpośrednio po analizie umiejętności. Do oceny nie stosuje się żadnej skali; polega ona jedynie na stwierdzeniu, czy wymagane efekty uczenia się zostały wykazane.
Certyfikowanie efektów uczenia się jest pisemnym powiadomieniem o wyniku analizy dokumentacji lub analizy umiejętności. Wyniki mogą oznaczać: równoważność w stopniu pełnym – pełne uznanie kwalifikacji uzyskanej za granicą jako równoważnej z odpowiadającą jej kwalifikacją niemiecką; równoważność w stopniu częściowym – częściowe uznanie kwalifikacji; brak równoważności – brak uznania kwalifikacji. W zależności od uzyskanego przez kandydata rezultatu mogą zostać podjęte odpowiednie kroki (np. skierowanie na odpowiednie szkolenia).
Potwierdzanie kompetencji związanych z obróbką metalu w Niemczech
Grupą docelową tej inicjatywy są imigranci chcący wejść na niemiecki rynek pracy, którzy nie mają kwalifikacji rozpoznawalnych w tym kraju. Zazwyczaj przechodzą oni procedury walidacji, skierowani na nie przez pracowników państwowych służb zatrudnienia. Walidacja w tym przypadku obejmuje zidentyfikowanie i udokumentowanie umiejętności. Każde z tych działań jest realizowane za pomocą specjalistycznych narzędzi. Skonstruowano je w taki sposób, aby mogły się nimi posługiwać osoby nieznające niemieckiego lub znające go słabo. Wiele treści przekazanych jest za pomocą obrazków oraz prostych fraz napisanych w kilku językach, dotyczących czynności zawodowych .
Identyfikowanie dotyczy kompetencji transwersalnych oraz praktycznych. Umiejętności transwersalne są identyfikowane w wywiadzie prowadzonym przy użyciu tzw. Kart Kompetencji. Kandydat wybiera karty odnoszące się do jego umiejętności, a następnie określa poziom biegłości w każdej z nich za pomocą znacznika +, ++ lub +++. Wspomaga go w tym doradca, zadając dodatkowe pytania. Wykorzystywane są również Karty Kariery oraz kwestionariusz internetowy my-professional-experience.org, wskazujące poszczególne sektory oraz pomagające doprecyzować poziom umiejętności kandydata. Dokumentowanie tego etapu polega na wygenerowaniu i wypełnieniu przez doradcę odpowiednich formularzy dla każdego z tych narzędzi.
Na etapie weryfikacji kandydat zostaje skierowany na test MYSKILLS. Test jest prowadzony w lokalnym oddziale państwowych służb zatrudnienia. Jego zadaniem jest ocena umiejętności obejmująca ok. 30 zawodów. Kandydat odpowiada na 20 pytań dotyczących każdego z wydzielonych w danym zawodzie obszarów zadań zawodowych (ich liczba waha się od 5 do 8). Następnie ogląda film lub zdjęcia przedstawiające typowe zadania zawodowe w danym obszarze kompetencji i odpowiada na pytania szczegółowe (np. dotyczące specjalistycznego sprzętu czy bhp) lub wykonuje proste zadanie (np. wskazuje prawidłową kolejność wykonania konkretnych czynności). Test można przeprowadzić w języku niemieckim, arabskim, farsi, rosyjskim, tureckim i angielskim.
Procedura ta nie przewiduje wydania certyfikatu, ale w zależności od wyników testu MYSKILL pracownik państwowych służb zatrudnienia może skierować daną osobę na szkolenie, przyznać jej staż lub zaproponować pracę.
Potwierdzanie kompetencji fryzjerskich w Finlandii
W Finlandii szkoły zawodowe nadają również kwalifikacje i potwierdzają uzyskane efekty uczenia się. Z tej możliwości mogą skorzystać zarówno obywatele, jak i imigranci. Cały proces walidacji jest zindywidualizowany. Dostosowanie procesu do potrzeb kandydata jest możliwe dzięki zapewnieniu mu doradztwa na każdym etapie. Takie usługi świadczą wykwalifikowani nauczyciele szkół zawodowych, którzy pełnią również funkcję asesorów podczas weryfikacji.
Punktem wyjścia jest rozmowa z nauczycielem pełniącym funkcję doradcy i stworzenie spersonalizowanego planu rozwoju kompetencji. Kluczowe jest rozpoznanie i opisanie wszystkich kompetencji kandydata. Określa się również, jakie dodatkowe efekty uczenia się kandydat musi zdobyć, żeby uzyskać kwalifikacje oraz w jaki sposób może to osiągnąć. Plan zawiera informacje na temat ewentualnego wsparcia finansowego, a także specjalnych potrzeb związanych z trybem kształcenia (np. z powodu trudności w nauce, niepełnosprawności lub choroby kandydata).
W celu zidentyfikowania kompetencji kandydata nauczyciele często korzystają z internetowego narzędzia do rozpoznania i samooceny umiejętności. Narzędzie to pomaga poznać mocne strony kandydata oraz jego ewentualne braki w zakresie wymaganych kompetencji, a także wynikające z tego potrzeby dotyczące dalszego uczenia się.
Jeśli kandydat ma wszystkie efekty uczenia się niezbędne do uzyskania kwalifikacji, może dostać certyfikat bez konieczności dalszej nauki. Jeżeli jednak brakuje mu części efektów uczenia się, doradca ustala, które moduły kandydat musi zrealizować oraz określa formę szkolenia: w szkole, w ramach praktyk zawodowych, e-learningu lub w formie łączonej.
W przypadku, gdy kandydat nie zna języka fińskiego, nauczyciel może wykorzystać fotografie przedstawiające różne etapy strzyżenia włosów, narzędzia i metody używane we fryzjerstwie. Zadaniem kandydatów jest wtedy opisanie ilustracji z pomocą tłumacza. Następny etap odbywa się w szkoleniowym salonie fryzjerskim, gdzie pod okiem nauczycieli i doradcy kandydaci dokumentują zadeklarowane umiejętności. W celu uzupełnienia brakujących kompetencji językowych niezbędnych do pracy w zawodzie, kandydaci mogą zostać skierowani na praktyki w salonie fryzjerskim, gdzie poznają również specyfikę fińskiego środowiska pracy oraz uczą się technik fryzjerskich, których jeszcze nie znają.
Obserwacja jest najważniejszą metodą weryfikacji w fińskim systemie szkolnictwa zawodowego. Zadania praktyczne organizowane są zarówno w miejscach pracy (obserwacja w warunkach rzeczywistych), jak i w zaaranżowanej przestrzeni w szkołach zawodowych nadających kwalifikacje (obserwacja w warunkach symulowanych). Obserwacja w środowisku pracy jest organizowana we współpracy z pracodawcami. Kandydaci wykonują wówczas swoje codzienne zadania. Asesorzy analizują ich pracę i zadają pytania, aby np. dowiedzieć się, na jakiej podstawie podejmują decyzje zawodowe. Obserwacja daje każdemu z kandydatów możliwość zaprezentowania swojej pracy i zademonstrowania efektów uczenia się opisanych w wymaganiach dotyczących kwalifikacji i nigdy nie wygląda tak samo.
Otrzymany certyfikat może dotyczyć zarówno całej kwalifikacji, jak również części składających się na nią efektów uczenia się. W takim przypadku po zgromadzeniu częściowych certyfikatów z czasem taka osoba może uzyskać pełną kwalifikację. Jeśli kandydat potwierdzi tylko część efektów uczenia się, wyniki walidacji będą się liczyły przy kolejnym podejściu do walidacji. Dzięki potwierdzeniu określonych efektów uczenia się, kandydat może zostać zwolniony z części zajęć zasugerowanego szkolenia. Ponadto, jeśli wynik walidacji jest negatywny, ale kandydat ma niewielkie braki w kompetencjach, asesorzy mogą wyznaczyć mu określone zadania i skierować w ustalonym czasie (zazwyczaj w ciągu kilku tygodni) na ponowną weryfikację brakujących efektów uczenia się (wyłącznie tych).
Wszystkie opisane wyżej walidacje mają kilka wspólnych cech: zawierają ułatwienia dotyczące komunikacji w obcym języku, oferują rozbudowane wsparcie doradcy, charakteryzują się znaczną indywidualizacją procesu oraz wskazują kandydatom ścieżki rozwoju w przypadku niezadowalających wyników weryfikacji. Cechy te można potraktować jako rekomendacje dotyczące tego, w jaki sposób powinna być projektowana walidacja jako usługa dla imigrantów.
Baza Dobrych Praktyk: Walidacja i zapewnianie jakości
O szczegółach wszystkich opisanych powyżej procedur można przeczytać w Bazie Dobrych Praktyk. Jest to wirtualna biblioteka przygotowana przez ekspertów Instytutu Badań Edukacyjnych, zawierająca praktyczne przykłady prowadzenia walidacji w konkretnych instytucjach lub firmach, wraz z interaktywnymi schematami i infografikami, pochodzące z różnych stron świata. Każdy opis został przygotowany przez eksperta z danego kraju, najczęściej związanego z opisywaną instytucją. W każdej dobrej praktyce można znaleźć szczegółowy opis procesu walidacji, zastosowanych metod i konkretnych narzędzi, zasobów kadrowych potrzebnych do przeprowadzenia takiej walidacji, warunków materialnych i organizacyjnych, szczegółów związanych z procedurami zapewniania jakości, odwołań, finansowania, a także kontekstu instytucjonalno-prawnego. Przykłady z Bazy mogą stać się inspiracją dla instytucji certyfikujących w projektowaniu walidacji lub dla podmiotów zewnętrznego zapewniania jakości w projektowaniu ewaluacji walidacji.
O autorce:
Barbara Fijałkowska − ekspertka ds. walidacji w IBE, kierownik polskiego zespołu w projekcie TRANSVAL-EU, wcześniej wieloletni pracownik dydaktyczno-naukowy w trzech publicznych uczelniach warszawskich w dziedzinie filozofii i bioetyki.
