Znaczenie uczenia się języka polskiego w doświadczeniach migrantek i migrantów z Ukrainy

W przypadku osób z doświadczeniem migracji nauka języka społeczeństwa przyjmującego odgrywa zasadniczą rolę w procesie integracji, umożliwia bowiem zdobycie narzędzi koniecznych do funkcjonowania w nowej rzeczywistości (Geddes i Achtnich, 2015; Górny i in., 2017; Minuz i in., 2022).

Problematyka nabywania kompetencji językowych przez dorosłych wpisuje się w obszar uczenia się przez całe życie, które jest istotnym elementem projektowania polityk publicznych w wielu obszarach życia społecznego. To z kolei bezpośrednio łączy się z doświadczeniami związanymi z wdrażaniem Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji, który stanowi odpowiedź na zmiany zachodzące na rynku pracy i w gospodarce. W ZSK liczą się umiejętności i kompetencje, które posiadamy oraz jak potrafimy je wykorzystać w życiu zawodowym i społecznym. Badanie umiejętności i kompetencji różnych grup społecznych może stanowić ważne przesłanki do rozwoju ZSK. 

W  badaniu przeprowadzono wywiady z migrantkami i migrantami uczestniczącymi w kursach językowych, nauczycielkami i nauczycielami oraz osobami reprezentującymi instytucje prowadzące kursy języka polskiego działające w trzech sektorach: publicznym, prywatnym i pozarządowym.

Materiał zebrany w Warszawie , w specyficznym okresie, pozwolił lepiej zrozumieć sytuację osób uczących się języka polskiego. Pokazał zarówno to, co szczególne dla tego miejsca i czasu, jak i ogólne cechy zjawiska: najczęstsze problemy, przeszkody oraz czynniki, które wspierają naukę języka. Efektem prac badawczych i analitycznych jest raport „Żeby poradzić sobie” – Uczenie się języka polskiego przez migrantki i migrantów przymusowych z Ukrainy.

Ilekroć w tekście piszemy: migrantki, uczestniczki, nauczycielki, lektorki – mamy na myśli odpowiednio: migrantów i migrantki, uczestników i uczestniczki, nauczycieli i nauczycielki, lektorów i lektorki. Zdecydowałyśmy się przyjąć tę formę ze względu na fakt, że zarówno w strukturze próby badawczej, jak i w demograficznym profilu osób przybyłych do Polski po lutym 2022 r. (UNHCR, 2022) oraz wśród kadry prowadzącej naukę języka dominują kobiety (Gromkowska-Melosik, 2018).

W publikacji  ekspertki IBE PIB, Milena Maj, Karolina Messyasz, Agata Pałka, Marta Petelewicz i Maria Tulisow, starają się odpowiedzieć na 4 pytania i wskazują najważniejsze wnioski. 

Dlaczego uczenie się języka jest ważne?

• Umiejętność posługiwania się językiem kraju przyjmującego jest jednym z kluczowych czynników ułatwiających proces adaptacji i integracji osób z doświadczeniem migracji.
• Podczas projektowania wsparcia warto przyjrzeć się doświadczeniom oraz skorzystać z rozwiązań i zaleceń wypracowanych przez różne kraje oraz organizacje międzynarodowe, uwzględniając specyfikę uwarunkowań kraju przyjmującego.

Kto i dlaczego podejmuje naukę języka? 

• Na gotowość, nastawienie i sam proces uczenia się języka obcego w dorosłości wpływają takie cechy jak np. wiek, wykształcenie, doświadczenia edukacyjne, okoliczności migracji czy sytuacja po przybyciu do Polski. Przygotowując ofertę edukacyjną w zakresie nauki języka polskiego, należy uwzględnić zróżnicowanie tej grupy. 
• Decyzja o rozpoczęciu nauki języka polskiego wiązała się z zamiarem pozostania w Polsce. Sprzyjało jej również ustabilizowanie sytuacji mieszkaniowej i zawodowej, a także rozpoczęcie przez dzieci nauki w polskiej szkole.
• Motywacje do uczenia się języka polskiego łączą się z potrzebą adaptacji – nawiązania relacji, radzenia sobie w codziennych sytuacjach, np. u lekarza, odnalezienia się na rynku pracy, (od)budowania pozycji społecznej. 
• Nabywanie umiejętności językowych jest szczególnie ważne dla sytuacji zawodowej, ułatwia uzyskanie samodzielności, wspiera poczucie bezpieczeństwa, a także przynosi satysfakcję z możliwości porozumiewania się z Polakami.

Kto organizuje i prowadzi kursy?

• W pierwszych miesiącach po eskalacji wojny pojawiło się dużo możliwości nauki języka przez migrantki; podmioty, które je oferowały, miały różny poziom doświadczenia i przygotowania w tym zakresie. W działania włączyły się zarówno instytucje od lat wspierające osoby z doświadczeniem migracji, jak i te działające dotychczas w innych obszarach.
• Dostępność kursów dla migrantek z Ukrainy nie była powszechna mimo dużej liczby ofert. Wśród głównych barier można wskazać: dojazd, obciążenie obowiązkami rodzinnymi (szczególnie konieczność opieki nad dziećmi), trudność pogodzenia nauki z pracą zawodową.
• Poziom w ramach jednej grupy często był zróżnicowany, co negatywnie wpływało na efektywność uczenia się.
• Brakowało kursów specjalistycznych związanych z językiem zawodowym, trudniej było znaleźć również kursy na poziomie wyższym niż podstawowy.
• Lektorki języka polskiego odczuwały obciążenie sytuacją, koniecznością wykraczania poza tradycyjną rolę związaną z nauką języka. Wspierały się wzajemnie, dzieląc się materiałami i pomysłami, rozmawiając o swoich doświadczeniach i strategiach radzenia sobie podczas trudnych sytuacji na zajęciach. Brakowało jednak wsparcia psychologicznego i metodycznego ze strony instytucji.
• Nauczycielki i uczestniczki zajęć ceniły aktywne formy nauki, wspierające zaangażowanie, np. gry, śpiewanie, a także wprowadzanie w polską kulturę i historię.
• Tradycyjne metody nauki języka uzupełniane były przez dodatkowe formy – wycieczki z polskojęzycznym przewodnikiem, kluby konwersacyjne, wspólne działania w społeczności lokalnej, jak gotowanie, celebrowanie świąt oraz kontakt z polską kulturą, np. poprzez polecane przez lektorów filmy, książki.

Jak przebiega proces uczestniczenia w kursie?

• Najczęściej informacje o kursie były przekazywane pocztą pantoflową, polecane  przez inne uczestniczki, przez instytucje wspierające osoby z doświadczeniem migracji lub na podstawie opinii w mediach społecznościowych. Brakowało spójnego i łatwo dostępnego systemu informowania o kursach językowych.
• Zapisy odbywały się na zasadzie „kto pierwszy, ten lepszy”, często przez internet. Utrudniało to dostęp osobom o mniejszych kompetencjach cyfrowych, mniej aktywnym i mającym mniej kontaktu z instytucjami, doświadczającym większych trudności organizacyjnych po przyjeździe do Polski.
• Ułatwieniem dla migrantek była możliwość komunikacji i uzyskania informacji w języku ojczystym podczas rekrutacji.
• Uczestniczki preferowały zajęcia stacjonarne – umożliwiały im one nawiązanie kontaktów społecznych, oderwanie od codziennych trudności, wyjście z domu.
• Ważne było nastawienie na funkcję komunikacyjną, język potoczny, praktyczne umiejętności (np. wypełnianie formularzy czy porozumiewanie się w instytucjach).
• Poza nauką języka migrantki potrzebowały także wsparcia w innych obszarach, np. w sprawach administracyjnych, organizacji życia w Polsce, doradztwie zawodowym, psychologicznym czy prawnym.
• Oprócz realizacji celu edukacyjnego zajęcia pełniły również inne funkcje: informacyjną (jak i gdzie załatwić różne sprawy) czy związaną z relacjami społecznymi oraz wprowadzały w specyfikę społeczeństwa polskiego.

Pełnoskalowa inwazja Rosji na Ukrainę zmieniła trwale polityczny obraz Europy. Jak można wnioskować po upływie 3 lat napływ migrantek i migrantów spowodowany wojną, ale także prognozowany przez OECD wzrost ogólnej liczby osób migrujących do Polski przekształca strukturę społeczną oraz status naszego kraju na imigracyjny (NBP, 2023; OECD, 2023). To z kolei, pociąga za sobą konieczność planowania polityk migracyjnych na różnych poziomach i w różnych obszarach, projektowanie rozwiązań wspierających procesy adaptacji i integracji, a także podejmowanie działań ułatwiających nabywanie i rozwijanie kompetencji językowych z zakresu języka polskiego. Uzyskanie biegłej znajomości języka społeczeństwa przyjmującego uważa się bowiem za podstawowy wskaźnik integracji w wymiarze kulturowym. Skłonność do integracji zależy od otwartości migrantów i migrantek, postaw społecznie dominującej większości oraz od wypracowanych przez nią rozwiązań systemowych (Dutka, 2023). Mamy nadzieję, że przedstawiony w raporcie materiał będzie z jednej strony punktem wyjścia do dyskusji i przemyśleń w obszarze uczenia (się) języka polskiego przez osoby z doświadczeniem migracji, jak i projektowania tego typu działań. 

Badanie uczenia się języka polskiego przez dorosłe migrantki i migrantów przymusowych z Ukrainy przeprowadzono na zlecenie Instytutu Badań Edukacyjnych – Państwowego Instytutu Badawczego między styczniem a wrześniem 2023 r. w Warszawie, w ramach projektu „Wspieranie funkcjonowania i doskonalenie Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji na rzecz wykorzystania oferowanych w nim rozwiązań do realizacji celów strategii rozwoju kraju, ZSK 5, nr POWR.02.13.00-00-0001/20 ZSK”.

#FunduszeUE